عنوان و نام پديدآور : مكه و مدينه/ براي [حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت]
مشخصات نشر : مشعر، 13.
مشخصات ظاهري : 36 ص؛ 11 x19س م
وضعيت فهرست نويسي : فهرستنويسي قبلي
موضوع : مكه -- آثار تاريخي
موضوع : مدينه -- آثار تاريخي
موضوع : زيارتگاههاي اسلامي -- عربستان سعودي -- مكه
موضوع : زيارتگاههاي اسلامي -- عربستان سعودي -- مدينه
شناسه افزوده : حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت
رده بندي كنگره : DS211/م 7
رده بندي ديويي : 953/8
شماره كتابشناسي ملي : م 81-36962
ص:1
ص:2
ص: 3
حج امانتى الهى و چهارمين ركن اسلام است، سه ركن پيش از آن عبارتند از «نماز»، «زكات»، و «روزه». در اهميت حج همين بس كه در روايت آمده است:
«اگر مسلمانى مستطيع شود و به مكه نرود و بميرد، شايسته نام مسلمانى نيست و يهودى يا نصرانى از دنيا خواهد رفت.»
عربستان سعودى دو ميليون و دويست و چهل هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و جمعيت آن حدود 13 ميليون نفر است. اين كشور در جنوب غربى آسيا واقع شده و از شمال به كشور اردن هاشمى، عراق و كويت و از شرق به
ص: 4
خليج فارس و شيخ نشين هاى جنوبى آن و درياى عمان، و از جنوب به جمهورى يمن و از مغرب به درياى سرخ محدود است.
پادشاهى در عربستان موروثى است و شخص پادشاه بر وزيران رياست دارد. پايتخت عربستان رياض است و مراكز دينى اين كشور دو شهر مكه و مدينه اند. ساكنان عربستان مسلمانند اما در فروع، پيرو مذهب احمد بن محمد بن حنبل (م- 242) و در اصول اعتقاد، پيرو مكتب ابوالحسن اشعرى (م- 330) مى باشند.
گروهى از آنان پيروان محمد بن عبدالوهاب اند. وى در شهر «عُيَيْنه» از بلاد نجد متولد شد. فقه حنبلى را از پدر خويش آموخت و سرانجام بر اثر خواندن كتاب هاى ابن تيميه (661- 728) و شاگرد او ابن قيم (691- 751) روش آنان را پذيرفت. اين دو در اصطلاح، معروف به ظاهرى هستند؛ يعنى بر ظاهر معناى قرآن و احاديث اعتماد مى كنند. محمد بن سعود سر سلسله خاندان سعودى، كه در دهكده درعيه (نزديك رياض فعلى) اقامه داشت، به وى گرويد و پس از او نيز پادشاهان ديگر از وى پيروى كردند.
محمد بن عبدالوهاب و گرويدگان به وى، ساختن قبر و هر گونه نما روى قبرها را بدعت و كفر مى دانند و بدين
ص: 5
جهت آثار قبرهايى را كه در «بقيع»، «احُد»، «مكه» و ديگر جاها بود ويران كرده، قبرها را با زمين هموار ساختند.
در عربستان سعودى پيروان ديگر مذاهب اسلامى نيز وجود دارند؛ و از جمله در مدينه، مكه و قطيف، اقليت شيعه زندگى مى كنند.
مكه ام القرى و مركز ظهور دين اسلام است و گذشته از شرافت و قداستى كه از آغاز خلقت و به خصوص از زمان حضرت ابراهيم عليه السلام داشت، نخستين آيه هاى قرآن كريم نيز در آنجا بر رسول خدا صلى الله عليه و آله فرود آمد. و نيز آنجا زادگاه آن حضرت و امير مؤمنان عليه السلام و فاطمه زهرا عليها السلام است.
مكه در ارتفاع 330 متر از سطح دريا قرار دارد و رشته كوه هاى متعددى آن را فرا گرفته است. فاصله مكه تا بندر جده حدود هشتاد كيلومتر و درجه حرارت آن در زمستان و تابستان ميان 18 تا 47 درجه بالاى صفر متغير است.
هر چند اين شهر از هزاران سال پيش به قداست معروف بوده اما سراسر اين تاريخ جز آغاز و آخر آن به درستى روشن نيست. به فرموده قرآن كريم، نخستين كس ابراهيم بود كه خانواده خود را در اين سرزمين بى آب و
ص: 6
علف جاى داد تا اين كه در دوره هاى پس از آن، گروهى به نام «عماليق» بر آن مسلط شدند. در سده چهارم ميلادى بر اثر به هم خوردن اوضاع اجتماعى و اقتصادى جنوب عربستان، دسته هايى از مردم جنوب به ديگر نقاط شبه جزيره مهاجرت كردند. تيره اى كه به نام «جُرْهم» معروف بودند در مكه ساكن شدند و كار اداره شهر را به عهده گرفتند. پس از آنان تيره «خزاعه» بر آنجا سلطه يافتند و در آغاز سده ششم ميلادى قصى فرزند كلاب، جدّ اعلاى رسول خدا صلى الله عليه و آله قريش را، كه در بيابان ها و دره هاى بيرون مكه مى زيستند، به شهر آورد و رياست مكه را در دست گرفت و «دار الندوه» را تأسيس كرد.
دار الندوه نخستين و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بود. اين مجلس سپس منزلگاه خلفا و امرا گرديد، سپس اندك اندك بناى آن رو به ويرانى نهاد و سرانجام جزو مسجد گرديد و امروزه هيچ نشانى از آن نمانده است.
نام مسجدى است كه گرداگرد كعبه قرار دارد و قديمى ترين و معروفترين مسجد در تاريخ اسلام به شمار مى رود. تاريخ نشان مى دهد كه تا پس از رحلت رسول
ص: 7
گرامى صلى الله عليه و آله مردم خانه هاى خود را نزديك به خانه كعبه مى ساختند، سپس در دوران خلفا از آن جلوگيرى كرده و به تدريج بر مساحت مسجد افزودند؛ به شكلى كه هم اكنون حدود يكصد و هشتاد هزار متر مربع مساحت دارد.
شصت و دو در بزرگ و كوچك براى آن ساخته اند؛ سه در اصلى و بزرگ آن به نام هاى «باب العمره»، «باب السلام» و «باب ملك عبد العزيز» معروف است و بر هر يك دو مناره به ارتفاع 92 متر با قاعده اى به ابعاد 7* 7 متر قرار دارد و بر تارك هر مناره، هلالى به ارتفاع 6/ 5 متر از برنز طلاكارى است. هفتمين مناره مسجد بر در «باب الصفا» است. دو مناره بزرگ نيز كه هر يك به ارتفاع 89 متر است در ضلع غربى مسجد، در توسعه اخير بنا گرديده است كه بدين ترتيب تعداد آنها به نُه عدد رسيده است.
مسجد با وسعت فعلى گنجايش حدود 820 هزار نمازگزار را دارد.
كعبه ساختمان چهار گوشه مسقفى است در داخل مسجد الحرام كه نماى ظاهرى آن را سنگ هاى مايل به رنگ خاكسترى تشكيل مى دهد و در تمام مدت سال، با
ص: 8
پرده اى سياه كه حاشيه فوقانى آن با نخ هاى طلايى قلاب دوزى شده، پوشيده است. بلندى خانه كعبه تقريباً 15 متر است. طول ضلع درِ كعبه، يعنى از ركن اسود تا ركن عراقى 68/ 11 متر طول ركن عراقى تا شامى؛ طرفى كه حجر اسماعيل در آن قرار دارد 9 متر و 90 سانتى متر طول ركن شامى تا ركن يمانى 04/ 12 متر و طول ركن يمانى تا ركن اسود 18/ 10 متر است.
درِ خانه بر ضلع شرقى قرار دارد و بلندى آن از زمين دو متر است. و در تمام سال، جز هنگامى كه بخواهند داخل خانه را شستشو كنند، و يا ميهمانى بلند پايه از كشورهاى اسلامى داشته باشند بسته است.
هر يك از چهار ضلع خانه يا چهار ركن آن، به نامى موسوم است، ركن شمالى را «عراقى»، ركن غربى را «شامى»، ركن جنوبى را «يمانى» و ركن شرقى را «اسود» گويند. خانه كعبه مربع شكل و مسقف و داخل آن داراى سه ستون است. در بازسازى سال 1375 ه ش. ديوارهاى داخلى آن را تعمير و سنگ هاى جديد بر آن نصب كرده اند.
ص: 9
حجر الاسود كه در ركن شرقى است و به ارتفاع تقريبى يك و نيم متر از زمين قرار گرفته، سنگى است سياه مايل به سرخى و بيضى شكل به قطر سى سانتيمتر كه در آن نقطه هاى قرمز ديده مى شود و در پوششى از نقره قرار گرفته است.
ناودان بر بام خانه، ميان ركن عراقى تا شامى و بر فراز حجر اسماعيل واقع است. گويند آن را نخست حجاج بن يوسف نهاد تا باران بر بام خانه جمع نشود. در روايت آمده است كه دعا در زير ناودان كعبه مستجاب است.
حجر اسماعيل ميان ركن شامى و عراقى و با ديواره اى به صورت نيم دايره، به ارتفاع 30/ 1 و عرض 50 سانتيمتر قرار دارد. گويند هاجر و اسماعيل و حدود 70 پيامبر در آنجا مدفون اند.
آن قسمت از ديوار خانه، كه ميان حجر الأسود و درِ
ص: 10
خانه كعبه واقع است را ملتزم نامند؛ زيرا حاجيان خود را موظف و ملزم مى دانند كه در آنجا دعا كنند.
مستجار در كنار ركن يمانى و در قسمت مقابل درِ كعبه واقع شده و آن زمان كه كعبه دو در داشته، درِ ديگر آن در اين محل بوده و سپس مسدود گرديده است و گويند همان جايى است كه براى فاطمه بنت اسد هنگام ولادت مولود كعبه، على عليه السلام شكافته شد.
برآمدگى كوتاهى را كه در اطراف ديوار كعبه- جز سمت حجر اسماعيل- وجود دارد «شاذروان» نامند.
در فاصله حدود 13 مترى ديوار كعبه و در سمت حجر الاسود، بنايى با قبه اى كوچك و طلايى رنگ وجود دارد.
درون آن سنگى است كه جاى پايى در آن ديده مى شود و آن منسوب به جاى پاى ابراهيم عليه السلام است. در گذشته، بر روى اين محل قبه اى بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود
ص: 11
كه اطراف آن را با آيات قرآن مزين كرده بودند و چون از فضاى مطاف مى كاست در سال 1385 ه. ق. به دستور دولت سعودى تخريب و به جاى آن ضريحى كوچك به شكل كنونى ساخته شد.
بر روى كعبه پوششى است سياه رنگ كه آن را «كسوه» و يا «پرده كعبه» مى نامند. نخستين كسى كه خانه كعبه را پرده پوشانيد به قولى «تُبع حميرى» پادشاه يمن بود. اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام نيز همه ساله از عراق براى كعبه پرده اى مى فرستاد. چون مهدى عباسى به خلافت رسيد خادمان كعبه از انبوهى پرده ها بر روى كعبه شكايت كردند و گفتند بيم آن مى رود كه خانه صدمه ببيند. مهدى دستور داد پرده ها را بردارند و تنها يك پرده بر آن بگذارند و سالى يك بار آن را عوض كنند اين سنت تا به امروز ادامه دارد. و بر آن آيه هايى از قرآن كريم قلاب دوزى شده است.
هنگامى كه ابراهيم همسرش هاجر و اسماعيل را به مكه
ص: 12
آورد و كنار كعبه سكونت داد، اسماعيل به شدت تشنه شد و مادر به دنبال آب ميان صفا و مروه دويد و سرانجام جبرئيل بال و يا پاشنه پاى خود را بر زمين كوفت و زمزم جوشيد، پس از مدتى آثار چاه از ميان رفت تا آن كه عبدالمطلب بار ديگر آن را حفر نمود و از آن زمان تا كنون حاجيان از اين آب بهره مند مى شوند. در توسعه اخير سالن هاى جداگانه اى براى زنان و مردان، در طبقه زيرزمين مطاف، در كنار چاه ساخته شده و زائران از شيرهاى آبى كه در آنجا نصب شده و نيز از ظرف هاى ويژه اى كه در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر مى شود استفاده مى كنند.
صفا و مروه نام دو كوهى است كه در مسعى قرار دارد و در موسم حج، حاجيان هفت بار فاصله ميان آن دو را طى مى كنند. با افزايشى كه در مساحت مسجد الحرام صورت گرفته، مسعى و مسجد الحرام به هم متصل شده است. طول آن 5/ 394 و عرض آن 20 متر است و ارتفاع طبقه اول 12 و طبقه دوم 9 متر مى باشد. هم اكنون قسمتى از كوه صفا باقى مانده ولى بخش عمده اى از كوه مروه در سال
ص: 13
1374 شمسى با هدف گسترش محل، برداشته شده و تنها بخشى از كوه در محل دور زدن زير پاى سعى كنندگان باقى مانده است. مسعى مجموعاً 18 در دارد.
در شمال مكه كوهى است بلند، مشرف بر منا به نام كوه نور كه در دامنه جنوبى اش به فاصله 160 مترى از قله آن، غارى است به نام «حرا» و يكى از مكان هاى مقدس شهر مكه است. حضرت محمد صلى الله عليه و آله پيش از بعثت، در آنجا با خدا خلوت مى كرد و نخستين آيه هاى قرآن در آنجا بر پيامبر نازل شد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله در خانه اى، در شعب ابى طالب چشم به جهان گشود. چون آن حضرت از مكه به مدينه هجرت كرد، عقيل آن خانه را گرفت و سپس به محمد بن يوسف ثقفى فروخت، سپس خيزران مادر هارون، آن را مسجد كرد تا مردم در آن نماز بگزارند.
در سال 1009 ه. ق. سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت كرد و براى آن قبه و مناره ساخت و مؤذن و
ص: 14
خادم و امام جماعت گمارد. آن جا اكنون كتابخانه عمومى شهر مكه است.
اين همان منزلى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان نخستين، در آغاز اسلام، پنهانى در آنجا جمع مى شدند و خدا را عبادت مى كردند. دار ارقم نزديك صفا و خارج مسجد الحرام بوده است. سپس در آن جا كتابخانه اى ساختند كه در سال 1395 ه. ق. ويران شد. و در توسعه اى كه در زمان سعود بن عبدالعزيز صورت گرفت، داخل مسجد گرديد.
كوه ثور در سه كيلومترى جنوب شهر مكه و در جنوب منطقه اى به نام «مسفله» قرار دارد كه غار ثور بر روى آن واقع است. اين غار به ثور بن عبد مناف منسوب بوده و پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام هجرت به طرف مدينه، سه شبانه روز در آن پنهان شدند و خداوند با بستن تار عنكبوت بر دهانه غار، آن حضرت را از شر مشركان نگاه داشت و پس از رفع خطر به مدينه هجرت كرد.
ص: 15
شعب ابى طالب، يا شعب على، جايى است كه مشركان مكه پيامبر صلى الله عليه و آله و بنى هاشم را حدود سه سال در آنجا محصور كردند و مردم را از ديدار و معامله با آنان منع نمودند. اين دره به سوى كوه ابوقبيس سرازير است و همان جايى است كه كتابخانه مكه- هم اكنون- در آن جاست و در كنار مسجد الحرام واقع است.
صحرايى است، در شرق مكه اندكى متمايل به جنوب در فاصله بيست و يك كيلومترى، بر سر راه طائف.
گفته اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند. در جهت شمالى اين دشت كوهى است كه آن را جبل الرحمه يا جبل عرفات نامند. صحراى عرفات در اين سال ها درختكارى شده و هر حاجى بايد از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعى آن روز، در اين صحرا به قصد قربت وقوف نمايد.
مشعر يا مزدلفه جايى است كه حاجيان پس از عرفات
ص: 16
بدان جا مى روند و تا سر زدن آفتاب در آن مى مانند. مشعر ميان دو تنگناى عرفه از يك سو و محسِّر از سوى ديگر واقع شده است.
دره اى است به عرض تقريباً پانصد متر و طول حدود سه كيلومتر و نيم كه حاجيان بايد از طلوع خورشيد روز دهم تا ظهر روز دوازدهم- جز ساعاتى كه اجازه داده شده- آنجا را ترك نكنند و در آن مكان بمانند. آن جا را «مُنى»، «مَنى» و «مِنى» هر سه خوانده اند و براى هر يك وجه تسميه اى نيز ذكر كرده اند.
جمع جمره، به معناى توده اى از سنگ است.
جمره هاى سه گانه، در منا و نزديك به مكه است. نوشته اند در اينجا بود كه آدم شيطان را كه در پى وى مى رفت با افكندن سنگ ريزه از خود راند. و حاجيان با تأسى به آن حضرت و به عنوان يك واجب دينى، روزهاى 10 تا 12 به طرف ستون هاى سنگى هر يك از جمره ها سنگ پرتاب مى كنند.
ص: 17
اين مسجد نزديك ترين مسجد به حدود حرم، و در راه مدينه واقع است كه غالباً براى عمره مفرده از اين مسجد محرم مى شوند.
اين مسجد در پايين كوه حجون، به سمت حرم، حدود 50 متر پس از پل حجون و نزديك قبرستان ابوطالب واقع است. سبب ناميده شدن آن به جن، آن است كه سوره مبارك جن در اين مكان بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد.
نام ديگر آن مسجد الحرس است.
مسجد خيف بزرگ ترين مسجد منا است و در سمت جنوبى و بر جانب چپ كسى است كه از سوى عرفات به منا مى آيد. گويند رسول خدا صلى الله عليه و آله در حجة الوداع خيمه خود را در اين مكان زد و در جايى كه محراب مسجد است، پنج نماز، از نماز ظهر تا نماز صبح خواند.
ص: 18
معتمد عباسى به سال 256، محمد بن على اصفهانى به سال 559، ابن مرجانى به سال 720، قايتباى به سال 874، سلطان محمد قزلويه به سال 1072 و سليمان آغا از جانب سلطان محمد به سال 1092 هر يك تعميراتى در آن انجام داده اند. و در سال هاى اخير بناى قديمى ويران و مسجد زيبا، با گنجايشى وسيع در آن مكان، ساخته شده است.
اين مسجد تنها در ايام منا باز است و متأسفانه اجتماع افراد بى سرپناه در آنجا مانع از حضور زائران- جز در اوقات نماز- مى شود و به سختى مى توان در آنجا نماز گزارد.
محوطه وسيعى است كه در كنار پل حجون قرار دارد و اكنون گورستان مردم مكه است. در گذشته به نام «شِعب ابى دُب» معروف بوده و عبدمناف، عبدالمطلب، ابوطالب، خديجه كبرى عليها السلام و تعداد زيادى از صحابه، تابعين و علما در آنجا مدفون اند. برخى به غلط گمان كرده اند شعب ابى طالب اين جاست.
نام اين قبرستان، مَعلاة است ولى در ميان ايرانيان به قبرستان ابوطالب شهرت دارد.
ص: 19
مدينه، هجرتگاه پيامبر صلى الله عليه و آله مركز تأسيس حكومت اسلامى و نام آورترين شهرهاى اسلامى پس از مكه معظمه است. اين شهر در پانصد كيلومترى شمال شرقى مكه قرار گرفته، و ارتفاع آن از سطح دريا 916 متر است.
نام پيشين آن «يثرب» بوده و برخى تاريخ نگاران عقيده دارند كه حدود قرن دوم پيش از ميلاد مسيح، مردمى از نژاد مصر قديم اين شهر را در دست داشته اند.
شهرت اين شهر به خاطر هجرت پيامبر بدان جاست.
آن حضرت در سال 622 م. كه مصادف با ماه ربيع الأول بود، به اين شهر درآمد و اين هجرت مبدأ تاريخ مسلمانان گشت ليكن آغاز سال هجرى را از ماه محرم گرفتند.
در قرآن و سنت پيغمبر و عرف مسلمانان، مردم شهر مدينه «انصار» و مسلمانان مكه «مهاجران» لقب گرفتند.
ص: 20
رسول خدا صلى الله عليه و آله در ماه هاى نخستين هجرت، ميان دو گروه مهاجر و انصار عقد و پيمان برادرى بست و پيمان نامه مدينه، كه بايد آن را كاملترين و جامع ترين اعلاميه حقوق بشر خواند، در اين شهر و به فاصله كمتر از يك سال از هجرت نوشته شد و پس از آن مدينه مركز حكومت اسلامى گرديد.
مسجد پيغمبر صلى الله عليه و آله كه در قسمت شرقى مدينه بنا شده پس از مسجد الحرام، مشهورترين مسجد در تاريخ اسلام است. هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه رسيد در خانه ابوايوب انصارى منزل گزيد؛ جايى كه شتر وى آنجا خوابيد. زمين مسجد النبى از آنِ دو يتيم بود و در آنجا خرما خشك مى كردند. رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به مبلغ ده دينار از ولىّ دو طفل خريدند و مسجد را در آن ساختند.
مساحت زمين در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده است.
صحن مسجد را با ريگ سياه فرش كردند و ديوارها را با خشت و گل بالا بردند. در ساختن بناى اين مسجد شخص پيامبر صلى الله عليه و آله شركت داشتند.
سقف قسمتى از مسجد را با شاخ و برگ درخت خرما
ص: 21
پوشانيدند و از تنه درخت خرما براى ستون هاى آن استفاده كردند. سه در از جانب شرق، غرب و جنوب براى آن قرار دادند. قبله نخستين مسلمانان «مسجد الاقصى بود كه بعداً به سمت خانه كعبه تغيير يافت. مساحت مسجد النبى در سال هاى اخير به حدود يك صد هزار متر رسيده است.
در داخل مسجد النبى صفه يا ايوانچه مانندى آماده ساخته بودند كه مهاجران بى سر پناه در آن جا به سر مى بردند. اينان همان دسته از مسلمانان اند كه به «اصحاب صُفه» معروف گشتند.
در تاريخ آمده است:
پيش از آن كه قبله از بيت المقدس به طرف كعبه تغيير كند محراب رسول خدا صلى الله عليه و آله در ناحيه شمال مسجد بود. پس از تغيير قبله به دستور پيامبر، آن قسمت را مسقف كردند و آن مكانى براى استراحت و سكونت مسلمانان مهاجر و بى پناه گرديد كه در توسعه مسجد در سال هفتم هجرى داخل مسجد قرار گرفت.
آنچه امروزه به صفه معروف است، روزگارى «دكة الاغوات» و جايگاه خواجه هاى حرم بوده كه وظيفه
ص: 22
حراست و خدمتگزارى حرم را به عهده داشته اند. و آن به دستور نور الدين زنكى در سال 569 ه. ق. بنا گرديد.
خانه هاى زنان پيغمبر كه به صورت حجره هايى بود، در سه طرف شمال، جنوب و شرق مسجد قرار داده شد و چون آن حضرت به جوار پروردگار شتافت، ايشان را در حجره عايشه كه در كنار مسجد بود به خاك سپردند.
روضه نبوى در ناحيه جنوب شرقى (رو به سوى قبله) مسجد، يعنى مسافت ميان قبر پيغمبر صلى الله عليه و آله و منبر آن حضرت است كه طول آن بيست و دو متر و عرض آن پانزده متر مى باشد. در محدوده روضه، مرقد مطهر، منبر و محراب واقع است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ميان منبر و خانه من باغى است از باغ هاى بهشت.»
در سمت غربى محراب مسجد، منبرى است از سنگ مرمر در كمال زيبايى كه سلطان مراد سوم آن را در محرم
ص: 23
سال 998 هجرى به مسجد هديه كرد و آن را به جاى منبر قايتباى قرار دادند كه در جايگاه منبر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گذاشته شده است.
محراب جايگاه نماز پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد. در زمان آن حضرت چيزى به نام محراب وجود نداشت، در جريان توسعه مسجد در زمان وليد بن عبدالملك اموى، در محل نماز پيامبر صلى الله عليه و آله محرابى ساخته شد. اين محراب در طول زمان دگرگونى ها را تحمل كرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قايتباى از سلاطين مملوكى مصر، باقى مانده است.
در مسجد نبوى ستون هايى است كه هر يك نامى خاص دارد. هشت ستون از زمان پيامبر صلى الله عليه و آله هنوز در مسجد باقى است كه با رنگ سفيد مشخص شده اند كه عبارتند از:
اين ستون بر جايى نهاده شده كه تنه درخت خرمايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام ايراد خطبه بر آن تكيه مى كرد، در آنجا بوده است و پس از آن كه براى آن حضرت منبرى ساختند از آن ستون ناله اى برخاست و به
ص: 24
همين دليل به آن ستون «حنّانه» مى گفتند.
آن را ستون ابولبابه نيز مى نامند پس از شكست بنوقريظه ابولبابه به خاطر گناهى كه مرتكب شد، مورد بى توجهى پيامبر صلى الله عليه و آله و ياران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن كه آيه اى در پذيرفته شدن توبه او به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل گرديد.
در كنار اين ستون، على عليه السلام مى ايستاد و از رسول خدا محافظت مى كرد. اين ستون را به نام استوانه على عليه السلام نيز مى شناسند؛ زيرا جايگاه نماز آن حضرت بوده است.
در كنار اين ستون رسول اللَّه صلى الله عليه و آله با سران قبايل و هيأت هاى نمايندگى و سياسى ديدار كرده و آنان را به حضور مى پذيرفتند.
رسول خدا صلى الله عليه و آله در كنار اين ستون تختى از شاخه هاى خرما مى گذاشت و شب بر روى آن استراحت مى كرد.
جبرئيل امين در اين مكان خدمت رسول اللَّه مشرف مى شده است.
ص: 25
زمانى كه مسجد النبى ساخته شد، سه در براى ورود و خروج مردم ساختند، برخى از اصحاب نيز در حاشيه مسجد خانه ساخته، درى به درون مسجد باز كردند.
در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله همه درهاى خانه ها به جز در خانه على عليه السلام به مسجد بسته شد. تعداد درهاى مسجد در امتداد زمان تغييراتى يافته است مشهورترين آنها عبارتند از:
1- باب الرحمه 2- باب جبرئيل
3- باب السلام 4- باب النساء
با توسعه هاى اخير، مسجد النبى هم اكنون هفت در دارد.
در توسعه زمان وليد بن عبدالملك بر چهار گوشه مسجد النبى چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره ديگرى نيز ساخته شد كه مناره اصلى مسجد عبارت بود از:
مناره هاى سليمانيه، مجيديه كه در دو سوى ضلع شمالى قرار داشت و مناره هاى قايتباى و باب السلام كه در دو سوى ضلع جنوب شرقى و ضلع غربى مسجد واقع بود.
ص: 26
در افزوده هاى جديد مسجد، شش مناره ديگر ساخته شده و بدين ترتيب مجموع آنها به ده عدد مى رسد.
قبرستان بقيع قديمى ترين و شناخته ترين قبرستان در اسلام است. آن را «بقيع غرقد» نيز مى نامند. اين قبرستان در ناحيه شرقى مدينه واقع شده است.
مزار امام حسن مجتبى، امام سجاد، امام محمد باقر و اما جعفر صادق عليهم السلام و به قولى حضرت زهرا عليها السلام در آن جاست.
قبر ابراهيم، رقيه، ام كلثوم و زينب برخى از فرزندان رسول خدا صلى الله عليه و آله در آنجاست. فاطمه بنت اسد مادر امير مؤمنان عليه السلام، عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر، زينب فرزند خزيمه، ريحانه، ماريه قبطيه، زينب بنت جحش، ام حبيبه، حفصه، سوده، صفيه، جويريه، عايشه و ام سلمه همسران رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز در آنجا مدفونند.
چهره هاى سرشناس ديگرى چون: محمد حنفيه، فرزند امير مؤمنان عليه السلام عقيل بن ابى طالب برادر آن حضرت، عبداللَّه بن جعفر همسر حضرت زينب عليها السلام، اسماعيل فرزند امام صادق عليه السلام، عاتكه، صفيه عمه هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله و بسيارى از صحابه و تابعين و علما در بقيع مدفون اند.
ص: 27
در مدينه مساجد فراوانى وجود دارد كه اسامى برخى از آنها عبارت است از:
1- مسجد قبا، مسجد ذوقبلتين، 3- مسجد جمعه، 4- مسجد فضيخ، 5- مسجد فتح، 6- مسجد على، 7- مسجد غمامه، 8- مسجد الاجابه (مباهله)، 9- مسجد فاطمة الزهراء، 10- مسجد امام على بن ابى طالب، 11- مسجد سلمان، 12- مسجد شجره، 13- مسجد معرس، 14- مسجد ثنية الوداع، 15- مسجد ابوذر، 16- مسجد سقيا، 17- مسجد و مشربه ام ابراهيم.
قبا دهكده اى بوده در دو ميلى مدينه كه مقارن هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به اين شهر، طايفه بنى عمرو بن عوف در آن
ص: 28
سكونت داشتند. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از ورود به مدينه با كمك اصحاب و يارانش اولين مسجد را كه به قبا نامگذارى شد در همين مكان ساختند. هم اكنون مساحت تقريبى مسجد و بناهاى جانبى مربوط به آن به 13500 متر مربع رسيده و به شكل زيبايى ساخته شده است. كه جاى 20000 نمازگزار را دارد و چهار مناره كه هر كدام 47 متر طول دارد. آيه «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى» درباره همين مسجد نازل شده است.
اين مسجد در فاصله 5/ 3 كيلومترى مسجد النبى صلى الله عليه و آله در شمال غربى مدينه قرار دارد و در ماه شعبان، سال دوم از هجرت، هنگامى كه پيغمبر نماز ظهر را مى خواندند آيه «فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا» نازل و آن حضرت براى نماز روى خود را از بيت المقدس به طرف كعبه برگرداندند. در اين مسجد، به ياد بود اين تغيير، دو محراب به سوى قبله نخستين و قبله دوم ساخته بودند ليكن در نوسازى اخير آنها را برداشته اند. مساحت مسجد در بازسازى اخير در سال 1408 ه. ق. به سه هزار و نهصد و بيست متر مربع رسيده است.
ص: 29
پس از مسجد قبا، اين مسجد از جهت تاريخى دومين مسجد است. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از حركت از قبا به طرف مدينه در محله اى كه خاندان بنى عمرو بن عوف ساكن بودند روز جمعه فرود آمدند و اولين نماز جمعه را در آنجا اقامه كردند سپس جاى آن مسجدى ساخته شد.
اين مسجد در سال 1412 توسط دولت سعودى در مساحت 1630 متر بازسازى شد.
اين مسجد در انتهاى شارع العوالى واقع شده و از مساجد تاريخى و معروف است. فضيخ درخت خرما است و از آنجا كه در محل اين مسجد درخت خرما بوده به اين اسم ناميده شده است، نام ديگر آن مسجد رد شمس مى باشد. اين مسجد اخيراً تخريب گرديده و احتمال دارد بناى جديدى در آن احداث گردد.
اين مسجد در شمال غربى مدينه در دامنه كوه سلع بر بلندى قرار دارد. در اين مكان بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در
ص: 30
جنگ خندق از خداوند طلب فتح و پيروزى كرد و خداوند دعاى آن حضرت را مستجاب نمود و مشركان شكست خوردند. برخى نيز گفته اند سوره فتح در اين مكان بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد. پس از آن روى اين تپه مسجد فتح را بنا نهادند.
بناى فعلى مسجد فتح كه مربوط به سال 1270 هجرى قمرى است حدود 24 متر مربع و ارتفاع آن 5/ 4 متر مى باشد.
اين مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر وادى بطحان است. گويند در مدت محاصره شهر مدينه در جنگ احزاب امير المؤمنين عليه السلام در آن به عبادت مى پرداخته است. در نزديكى اين مسجد مسجد ديگرى است كه به نام مسجد فاطمه عليها السلام معروف است و همراه با مساجد فتح، سلمان، ابوبكر، عمر و مسجد قبلتين به نام مساجد سبعه معروف اند.
غمامه به معناى ابر است. واقدى مى نويسد: نخستين
ص: 31
نماز عيد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به سال دوم هجرت در مدينه خواند، در صحرا بود. آن حضرت نماز را در صحرا خواند سپس در سده دوم هجرت، آن نمازگاه را مسجد كردند. در سبب نامگذارى آن به «غمامه» نوشته اند: رسول خدا در آنجا براى باران دعا كرد و چون دعا خواند ابرى پديد آمد و باران باريد.
اين مسجد هم اكنون توسعه يافته و به سبكى نو ساخته شده است.
در سبب نامگذارى آن نوشته اند: ماريه قبطيه، ابراهيم فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله را در اين مكان به دنيا آورد. و در تاريخ آمده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله در مشربه ام ابراهيم نماز گزارد. مشربه بستانى بوده است در منطقه عاليه يا عوالى مدينه، در شمال مسجد بنى قريظه، در حال حاضر آثار آن از ميان رفته و به صورت يك قبرستانى باقى مانده است.
اين مسجد در انتهاى شارع ابوذر فعلى است و اخيراً آن را تخريب كرده و از نو با مساحتى بيشتر ساخته اند.
ص: 32
اين مسجد در فاصله يك فرسنگ و نيم از مدينه قرار داشته كه اكنون با گسترش شهر، اين مسافت كمتر شده است. چون درخت كنارى در كنار مسجد بوده، اين مسجد به نام «شجره» معروف گرديده است. اهميت اين مسجد بيشتر در آن است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در عمره حديبيه، عمرة القضاء و در حجة الوداع، در آنجا محرم شد. هم اكنون حاجيان ايرانى كه پيش از اعمال عمره به مدينه مى روند، در مسجد شجره احرام مى بندند. اين مسجد در سال هاى پيش بسيار محقر و خالى از نظافت بود. در نوسازى اخير (از 1366 به بعد) بر مساحت مسجد افزوده اند؛ چنانكه مساحت مسجد حدود 26000 متر مربع مى باشد. در بيرون مسجد بيش از پانصد دوش حمام و بيش از سيصد و پنجاه عدد دستشويى ساخته شده است.
مسجدى را كه به نام «مسجد مباهله» نشان مى دهند، نماينده رويدادى تاريخى و بزرگ است.
«مباهله» در لغت «بر يكديگر نفرين و لعنت كردن» است. در سال دهم هجرت گروهى از ترسايان نجران
ص: 33
(ناحيه اى است در يمن در جنوب عربستان) نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله آمدند و درباره عيسى عليه السلام با او گفتگو كردند.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: عيسى بنده خدا و كلمه او بود كه آن را بر مريم القا فرمود. گفتند چگونه ممكن است انسانى بى پدر به دنيا آيد؟ قرآن در اين باره نازل شد كه مَثَل عيسى، مثل آدم است. چون گفتگو دراز گرديد رسول خدا صلى الله عليه و آله به حكم خدا فرمود: ما و شما پسران، زنانمان و خودمان مباهله مى كنيم تا دروغ گويان مشمول لعنت الهى گردند. در آن روز كه بيست و چهارم و به قولى بيست و يكم ذوالحجه بود، رسول خدا با على مرتضى و فاطمه زهرا و حسن و حسين عليهم السلام براى مباهله بيرون شدند. ترسايان چون شكوه و جلال آن بزرگواران را ديدند، ترسيدند و از مباهله چشم پوشيدند و با رسول صلى الله عليه و آله مصالحه كردند و جزيه پذيرفتند.
دره و كوهى است كه بدين نام شهرت دارد و در يك فرسنگى شمال مدينه واقع شده، و هم اكنون به خاطر گسترش شهر، قسمت فراوانى از اين فاصله را ساختمان ها پر كرده است.
اين جا بود كه دومين جنگ ميان مسلمانان و مشركان
ص: 34
مكه در سال سوم هجرت رسول صلى الله عليه و آله درگرفت. هنگامى كه به رسول خدا خبر دادند ابوسفيان با سپاهيانش به مدينه روى نهاده اند، حضرتش شوراى جنگى تشكيل داد.
نظر سالخوردگان اين بود كه شهر حالت دفاعى داشته باشد ولى جوانان كه قاطعيت بيشترى داشتند، گفتند: به بيرون شهر مى رويم و بر دشمنان حمله مى بريم چون اينان در اكثريت بودند. رسول خدا صلى الله عليه و آله رأى آنان را پذيرفت.
سلاح پوشيد و آماده رفتن شد. از سوى ديگر مشركان مكه خود را به ذوالحليفه رساندند و از آنجا به شمال يثرب رفتند و در كنار احد موضع گرفتند. شمار سپاهيان اسلام يك هزار تن بود. پيش از شروع جنگ عبداللَّه بن ابَى- سردسته منافقان- به عنوان اعتراض با سيصد تن از مردم خود به مدينه برگشت و گفت: محمد از بچه ها پيروى كرد و رأى مرا ناديده گرفت. مشهور است كه آيه 167 سوره آل عمران درباره او نازل شد.
با جدا شدن عبداللَّه و پيروان او از پيامبر، تنها هفتصد تن باقى ماندند. رسول خدا صلى الله عليه و آله عده اى از تيراندازان را بر جبل رمات گمارد و به عبداللَّه بن جبير، سردسته تيراندازان فرمود مواظب باشيد دشمن از پشت سر به ما حمله نكند. تا پايان جنگ بر جاى خود باشيد، جنگ به سود ما باشد يا به
ص: 35
زيان ما.
با نخستين حمله مسلمانان، سپاه مكه عقب نشست و سربازان اسلام به گردآورى غنيمت پرداختند. گروه تيرانداز نيز براى آن كه از به دست آوردن غنيمت عقب نماند، موضع خود را رها كرد و عبداللَّه هرچه كوشيد مانع آنان شود نپذيرفتند. همين كه آنان مدخل دره را رها كردند سواره نظام دشمن به سركردگى خالد بن وليد، ناگهان بر سپاه اسلام حمله برد، در جريان اين حمله حمزه عموى رسول خدا صلى الله عليه و آله و نزديك به هفتاد تن از مسلمانان شهيد گرديدند. مزار حمزه سيدالشهدا و ديگر شهيدان در دامنه كوه قرار دارد.
در شمار شهداى احد افرادى چون: مصعب بن عمير، حنظله غسيل الملائكه نيز به چشم مى خورند. پيامبر صلى الله عليه و آله از شهادت حمزه بسيار غمگين شد و به او لقب «سيد الشهدا» داد. (1) 1